Në qytetin gjerman me tradita kulturore
evropiane Heidelberg, jetoi dhe krijoi arbëreshi i madh Vinçenx Golletti Baffa
(1924-2009), lindur në Çivit, njëri nga bashkëpuntorët kryesorë
dhe mbështetësit e parë të Revistës "Haemus". Dekoratat, çmimet apo
mirënjohjet zyrtare e "humbën" me kast udhën që çonte drejt tij.
Shpërfillje e rëndomtë, të cilën, për fat të keq, një segment i botës shqipfolëse
(jo vetëm pjesa zyrtare) e përdor me një shkathtësi të zymtë e me aq zell, sa
ke përshtypjen se s'ka ndërmend të heqë dorë ndonjëherë...
Por heshtja nuk ia doli dot mbanë ta
ligështonte e ca më pak ta pengonte doktor Gollettin që të ishte njëherazi dhe
në të njëjtin nivel shkrimtar, mendimtar, sociolog, pamfletar, botues e
adhurues i përkushtuar i kombit nga i cili rrjedh. E dihet se përkushtimet e
këtij lloji, ashtu si aq të vërtetat që shpreh e zbërthen pena e këtij
mëshërimi të gjallë të Arbërit, pasohen nga pezme të shumta. Jetëshkrimi i
doktor Gollettit është tejet i begatë dhe befasues, si i çdo shqiptari të
vërtetë. Kjo pasuri e madhe shpirtërore dhe intelektuale, por sidomos nderimi
ndaj veprës së tij, përbën edhe shtysën e natyrshme për ribotimin e esesë së
mëposhtme, që do të pasohet në të ardhmen nga të tjera, në shqip e rumanisht.
HAEMUS
Ç’është demokracia
(Disputatio suberudita)
“Zotrote mund të më fajësosh njëqind e njëzet e katër herë për naivitetin
tim të përgjithshëm - filloi Krexja Muriqit - por unë kam gjithë kohën një
pyetje në thelbin më të thellë të zemrës sime. Vazhdimisht unë pyes veten time:
Ç’është demokracia? Pse ka falimentuar demokracia në Itali? Pse ka pasur sukses
demokracia në Gjermani? Ç’do të ndodhë në Ballkan e sidomos në Shqipëri, për sa
i përket demokracisë? A është pyetja ime pa vend? A jam unë një njeri që do të
dijë edhe teprinë? Një grua që bën pothuaj vetëm pyetje që nuk janë aq të
përshtatshme? Me ju mund të flitet haptas e ju me siguri më kuptoni mua... E
ëma e mëmajetrës sime më tregonte shumë herë gjëra interesante për mëmajetrën
tuaj, për zonjën Llizë, e mëmajetra më foli çdoherë bukur për mëmën tuaj...
Zonjën Ermelindë...” e, duke lexuar mendimet e mia: “Jo, jo, këto s’janë
lëvdata të tepruara ose formale, jo. Sot jeta, me sa duket, s’është më si një
herë, e kështu ata që kultivojnë arbërishten janë për mua njerëz të cilëvet unë
u zë besë...”
Bisedën Krexja e kishte filluar me vendosmëri
dhe e kishte vazhduar atë me këmbëngulje logjike. Si grua e pjekur e energjike
- pesëdhjetë apo gjashtëdhjetë vjeçare? - dinte shumë mirë ç’donte, e pra
kishte shkëmbyer shpeshherë mëse dy fjalë me mua e mund të thuhej se njiheshim
relativisht mirë. Në çdo rast, dua të theksoj se karakterin e saj unë e çmoja
lart e gëzohesh kur e takoja.
“Kam hare të dëgjoj këto vërejtje nga ti, o
Krexe, sepse erdhi koha, më në fund! të zgjohemi të gjithë politikisht. Para
krizës demokristiane në Itali dyshimi politik nuk ishte shumë i përshtatshëm:
italiani normal nuk kishte fare nge të dëgjonte fjalë kritike apo skeptike:
mirëqënia ekonomike i kishte ndryshuar atij karakterin, e vetëm i varfri,
domethënë vetëm ai që nuk kishte pasur sukses, nuk ishte i kënaqur e, për
rrjedhim, kritikonte sistemin italian.”
“Ashtu, ahtu, pikërisht ashtu them edhe unë.
Italiani gjysmë i kulturuar besonte me bindje absolute se ishte politikan i
madh... e pra, të gjithë kemi fituar pesë e kemi ngrënë gjashtë.”
“Kjo është gjë normale: dehja publike është e
lartë në vende të shumta, p.sh. në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Izrael e
sot edhe në Gjermani etj. Por, për fat të mjerë, italiani ka fituar pesë e ka
ngrënë tetë, nëntë e edhe më shumë, duke besuar se kjo ishte politika më e
mirë. Çdo ndryshesë është një revolucion me shumë sakrifica për disa qytetarë,
e nuk e di a do ta bëjë italiani këtë revolucion... moral për të dalë nga kriza
financiare e shtetit?”
“Më duket se thatë fjalën e përshtatshme:
italianit i nevojitet një revolucion moral, nëse do të dalë nga kriza
financiare. Natyrisht, jo vetëm italianit... se një revolucion i tillë u
nevojitet shumë vendevet të tjera... për .shëmbull ... Shqipërisë, Rusisë,
Serbisë etj.”
“Ke të drejtë, o Krexe, po mos harro se në ca
vende nevoja është më e fortë dhe më e ngutshme. E - pra është mirë ta them
hapur idenë time - unë nuk kërkoj moralizimin e plotë të jetës. Me shprehjen
revolucion moral unë propozoj, në një mënyrë modeste, pakësimin e imoralitetit
në politikën e brendshme e në të jashtmen. E, me të vërtetë, reduktimi i
egoizmit më të verbër na mjafton, na stërmjafton neve. Egoizmi është ndjenjë e
natyrshme për foshnjën, për fëmijën. Por, fëmija, kur zë fill e kupton jetën,
sheh se ka edhe njerëz të tjerë tek familja e tek shoqëria e, rrjedhimisht,
ekzistenca e tij individuale s’është më e mira unike dhe absolute. E kështu
fillon, shpeshherë, zhvillimi i altruizmit, domethënë lindja e moralit.
Zhvillimi i altruizmit është, vetëkuptohet,
shumë i ngadalshëm dhe pengesat nuk i mungojnë kurrë këtij zhvillimi, për
shëmbull sjellja e keqe e njerëzvet të tjerë. Por, mungesa absolute e
altruizmit (ose e moralit) shpjegohet sipas mendimit tim sidomos me një formë
të rëndë infantilizmi: krimineli është psikikisht i nënzhvilluar ose zhvillimi
i tij psikik është i njëanshëm ose anë të ndryshme dhe të rëndësishme të
personalitetit s’u zhvilluan rregullisht.”
E Krexja e Muriqit: “Nëse çështja është si
thoni ju, infantilizmi, sipas përvojës sime, është shumë, shumë i përhapur.
Mirëpo, a është infantilizmi çdoherë negativ e vetëm negativ?”
“Gjëra vërtet negative e vetëm negative (ose
pozitive) s’ka në jetë, duke kujtuar se algjebra me numrin negativ ose pozitiv
është shpikje e mirëfilltë ashtu si mbarë matematika.”
“Një fjalë për dualizmin mirëkeq e dëgjoja me
hare. Përvoja konkrete na mëson se shumë herë në jetë nuk mund të dallohet me
saktësi e mira nga e keqja e se skepticizmi shpesh herë është me vend. Fëmija,
për shëmbull, nuk e dallon me lehtësi të mirën nga e keqja, edhe i rrituri me
vullnet të dobët, ai që drogohet e shumë njerëz të tjerë. Mos kemi thuajse kudo
ndonjë formë infantilizmi? E sa herë sjellja e ca shqiptarëvet, sjellja e ca
ballkanasvet, e rusëvet komunistë, e gjermanëvet në kohën e Kaiserit e të
Schicklgruberit etj më detyron mua të besoj se naiviteti i tyre në rrethana të
ndryshme të jetës është tejet i madh e, shpeshherë, i pabesueshëm për neve sot?
A s’është ky infantilizëm i mirëfilltë?”
Këtu isha po të merrja fjalën unë, por
Krexja, me ngadalësi të menduar dhe të peshuar: “E mira... e keqja...” rifilloi
menjëherë: “E bukura, e...” duke përbluar mendimet në kokë: “e...” Po pra,
sikur një ide e re e më interesante, më e rëndësishme i kishte hapur
mendjen:“Ç’janë këto kontraste manikeike? Që kur isha shumë e re vura në dyshim
këtë dualizëm absolut dhe pothuaj të dëshpëruar: sa herë mendova se sistemi i
dualizmit të tepruar është shumë i përshtatshëm për ata që komandojnë e, për të
komanduar më mirë, duan të kontrollojmë tërë jetën e njerëzvet e kurdisin
gracka për nënshtetasit.” U binda edhe një herë se Krexja kishte jetën e vet
shpirtërore e se këtë ajo e jetonte me gjallëri, me bindje e me vetëdije, kurse
shumica e njerëzvet normalë i venë pas dubdabit, thotë çivitjoti, si bëjnë
dhentë. E ç’është dubdabi kryesor i sotëm? Televizioni me shumë programe të
lehta të marra ose të kopjuara nga Amerika, moda e tepruar, politikani pa
seriozitet që flet në përgjithësi duke treguar gjëra të vetëkuptueshme, fetari
pa skrupuj që u premton çdo të mirë kohortavet të varfra të popullsivet në tërë
rruzullin botëror, sepse varfëria materiale shoqërohet me injorancën e me
varfërinë mendore...Krexja u largua njëherë e mirë nga varfëria mendore e
përpiqet e përpiqet të kuptojë atë që dëgjon e, për rrjedhim, problemet i
thellon e të ndihmon t’i thellosh problemet:
“Me ca çështje s’jam marrë kohën e fundit.
Por tani që dëgjova shprehjen tuaj revolucion moral, trutë sikur po
më hapen e, pak nga pak, më dalin në dritë mendime të vjetra që rrinin si të
përgjumura në kokën time. Jeta e përditshme na detyron të mbajmë për të
rëndësishme gjëra të vogla materiale duke vënë mënjanë çështjet kryesore të
jetës.”
“Këtej del se bisedimi me njerëz të tjerë
është me siguri qënësor për jetën e vërtetë dhe të plotë të individit. Gjuha,
si u tha aq herë, është zhvillimi i mëtejshëm i informimit biologjik e përdoret
edhe si mjet komunikimi, megjithse është punë shumë e vështirë të tejkalojmë
momentin fillestar individual për të shkuar te një gjuhë që individi tjetër
kupton plotësisht. Individualiteti gjuhësor arrin ca herë një trajtë
karakteristike që na pëlqen e na rrëfen edhe gjëra e mendime që folësi (ose
shkrimtari) nuk donte të tregonte. Biseda, dialogu ndërnjerëzor, përbën jetën
më të lartë të njerëzvet, të cilët kështu mund të mbahen si qënie që materien e
sublimojnë duke u hapur derë atyre formëve të ekzistencës që quhen shpirtërore,
jomateriale.”
“Pikërisht ashtu. Shprehja juaj revolucion
moral më çuditi mua në fillim. Aty për aty ajo m’u duk e drejtë dhe e
përshtatshme. Por... tani jam duke menduar se fjala revolucion është
shpërdoruar e neve nuk na thotë asgjë. Pra, kuptimi i sotëm i kësaj fjale është
negativ e përmban patjetër konceptin e dhunës. Për këtë, e vetëm për këtë, ju
shtuat mbiemrin moral, duke e theksuar atë.”
“Ke të drejtë, por mua nuk më erdhi mbi
gjuhën time një fjalë më e mirë. Natyrisht, ka me siguri terma më të
përshtatshme: mundësitë e gjuhës janë të pakufishme.”
“Ndoshta... ndoshta mund të përmendej
filozofi Thomas Kuhn, i cili studioi revolucionet shkencore e foli për
ndryshimin e paradigmavet. Ndëse largohemi nga shkenca, nga shkenca e
mirëfilltë e marrim parasysh sjelljen e njeriut, mund të flasim për paradigmën
morale. Shumë paradigma morale të praktikuara në jetën konkrete janë me të
vërtetë imorale e ndryshimi i paradigmës morale do të përmbante në Italinë e
sotme pakësimin e imoralitetit në sjelljen e përditshme të njerëzvet. E, nga
ana tjetër, kush na garanton se ndryshimi i paradigmës në fushën e shkencës ose
të sjelljes bëhet vërtet? Përvoja na mëson se ndryshimi bëhet sidomos me fjalë
e se, shumë më vonë, pjesë të brezit të ri, eventualisht, ndryshojnë pjesë të
sjelljes së tyre. Moda, kjo dihet, ndryshon gjithçka, por këto ndryshime i
përkasin vetëm sjelljes sipërfaqësore e vetëm rrallëherë karakterit të
individit. Kosovari që jeton sot, për shëmbull, në Zvicër, nuk tregon asnjë
interesim të nxëjë ndonjë gjë nga demokracia zvicerane. Edhe ata që botojnë
gazeta e revista injorojnë sistematikisht shtypin zviceran. Megjithatë unë jam
e sigurt se në Zvicër brezi i ri shqiptar do të largohet fort nga zakonet e
sotme shqiptare e do të zhvillojë, me gjasë, një racizëm primitiv
zviceran...Mendime të tilla ju i keni shprehur aq herë...e, përveç kësaj,
s’duhet harruar se ende pak kohë më parë gjermani që kishte luftuar kundër
Schicklgruberit, ishte tradhtar i keq e pësoi shumë vështirësi në Gjermaninë e
Bonnit, kurse sot shumë fillojnë të besojnë se tradhtari i vërtetë qe
Schicklgruberi...se politika paqësore e imperializmi ekonomik kanë në kohën
tonë më shumë sukses se imperializmi allaschicklgruberçe, allastalinçe ose
allaserba.”
“Ti o Krexe kujton idetë që unë shpreh aty
për aty, kurse unë harroj ca mendime të vjetra ose shkoj me lehtësi te mendime
të reja. Sot pesimizmi yt mua më duket tepër i fortë. Sot nuk kam vështirësi të
mendoj se edhe karakteri i njeriut ndryshon, po pak nga pak e në një mënyrë që
i përshtatet jetesës materiale të shoqërisë. Njeriu që jeton në luks nuk është
shumë i gatshëm të veprojë si trim.”
“Mirë, - m’u përgjigj Krexja, - por, kur
fillon jeta luksoze? E pse Homeri njeh trima e njerëz si Paridi? Luksi është me
rëndësi për karakterin e njeriut, e unë njoh shumë të rinj e shumë të reja që
nuk duan të punojnë deri më sot se mëma e tata kanë bërë gjithçka për ta, e
tani ata po presin një vend pune shumë të mirë me pak punë e me një rrogë të
majme. Kurse ne, ne bëmë çdo punë e ishim të kënaqura, e jetën e njohim më mirë
e jemi edhe më të forta.”
“Jeta konkrete e njeriut, nëse mendohemi për
ngjarjet e përditshme, nuk njeh asnjë rregull të sigurt e luksi, sidomos luksi,
varet nga mentaliteti, nga kënaqësia jonë e brendshme e nga vetëdija jonë. Kush
jeton në luks e nuk do të dijë se ka njerëz të tjerë që punojnë më shumë e më
mirë se ai vetë, luksin nuk e meriton, sepse edhe luksi duhet merituar.”
“E luksin e meriton ai që me veprimtarinë e
përditshme pasurinë e vet e shfrytëzon racionalisht dhe e zmadhon e u jep,
kështu, pasuri relative edhe njerëzvet të tjerë. Përndryshe infantilizmi...”
“Ndoshta unë çështjen e infantilizmit e
teproj. Edhe kjo duhet mbajtur si e mundshme. Por, ti Krexe, mos harro se
njerëz të tjerë të Evropës Perëndimore flasin kështu për Italinë e nuk mund të
kuptojnë sepse çdo dhjetë muaj i nevojitet Italisë një qeveri e re, pse
Vatikani është aq i fortë politikisht në Itali, pse ca zona të vendit janë aq
të begata e zona të tjera aq të varfra, pse mafia, domethënë kriminaliteti i
organizuar, është aq e fortë në Itali.”
“Këto pyetje s’janë gjë tjetër veçse pjesë të
veçanta të pyetjes sime të parë për falimentimin e demokracisë në Itali.”
“Demokracia në Itali... me të vërtetë, kjo
ishte pyetja jote e parë, natyrisht, duke përmendur edhe Shqipërinë, Kosovën
etj: e unë këtë e kisha harruar... Eksperimenti demokratik dështoi në Itali
se... se... ndoshta është mirë të kujtohej se demokracia ka sukses kur njerëzit
më nismëtarë dinë se ç’është kjo demokraci. Po, ç’është, në thelb demokracia?
Mund të thuhet se kusht i parë i sistemit demokratik është kufizimi kohor i
pushtetit politik: kush fiton zgjedhjet, merr pushtetin vetëm për një kohë të
caktuar. Pastaj organizohen zgjedhjet e reja. Me siguri, ky është kusht
themelor i sistemit demokratik. Kushti i dytë, por jo më pak i rëndësishëm,
është veprimi i qeverisë sipas ligjevet në fuqi. Kush qeveris, pushteti
ekzekutiv, mund të bëjë vetëm atë që e lejon ligji në fuqi, e ligjet i përpunon
e i jep vetëm parlamenti, i cili përbëhet nga politikanët e zgjedhur nga
qytetarët e mban, kështu, pushtetin legjislativ ose ligjdhënës. Me fjalë të
tjera, kush fiton zgjedhjet merr në dorë vetëm pushtetin ekzekutiv e zbaton
ligjet në fuqi. Pushtetin ligjdhënës e ka parlamenti, siç thamë, e pushtetin
gjyqësor e kanë organe të veçanta të pavarura, sipas teorisë, nga qeveria e nga
parlamenti. Kjo është teoria e kjo teori duhet zbatuar, së paku nga dukja.”
E këtu Krexja: “Këto kushte Italia
pasfashiste i ka plotësuar apo jo?”
“Qeveritarët demokristianë të Italisë këto
kushte i plotësuan nga dukja, sepse i pari kusht, qarkullimi i pushtetit,
alternimi, ndërrimi me radhë i pushtetit ekzekutiv në praktikë nuk ekzistonte e
nuk mund të ekzistonte. Një opozitë të fortë e të rrezikshme për demokristianët
e kompani, një opozitë që ishte eventualisht në gjendje ta merrte pushtetin
ekzekutiv, Italia pasfashiste nuk e njohu kurrë, për fat të keq. Partia
Komuniste Italiane këtë e dinte shumë mirë e, kështu, filloi sa më parë të
predikonte kompromisin historik, domethënë bashkëpunimin me demokristianët
sipas porosisë së rreptë të shokut Stalin dhe të mëkëmbësit të tij në Itali:
Togliatti, që në fillim, i sapoardhur nga Bashkimi Sovjetik, Quhej Ercole
Ercoli. Kjo situatë e papërsëritur në histori, dobësoi dhe ligështoi
demokracinë italiane dhe e shndërroi atë në një regjim me gjithë pluralitetin e
partivet politike. Përveç kësaj, ndihma e plotë e pa kushte, domethënë bekimi i
shenjtë i Vatikanit, e fuqizoi pra sistemin italian, ashtu si në kohën fashiste.
E kështu, partia demokristiane gjeti kudo e çdoherë aleatë duke u dhënë atyre
një pjesë të vogël të pushtetit ekonomik e të përgjegjësisë politike. Kjo
metodë është afirmuar bukur për shumë vjet. Qarkullimi demokratik u bë brenda
partivet për një pjesë të ministravet e çdo dhjetë muaj, mesatarisht, nevojitej
një qeveri e re. Duhet theksuar edhe fakti se vendet e tjera evropiane e
kuptuan sa më parë sistemin italian dhe u gëzuan sepse kështu në fushën e
politikës ndërkombëtare Italia praktikisht nuk ekzistonte. Lufta politike bëhej
brenda partisë demokristiane dhe ishte luftë për ta ruajtur ose për ta zënë
poltronën në një ministri ose në një ndërmarrje që fashizmi kishte shtetëzuar.
Partitë e tjera, në vend të parë partia komuniste, ushqenin të njëjtën bindje:
pa partinë demokristiane, e cila, siç u tha, gëzonte ndihmën absolute të
Vatikanit, nuk mund të bëhet asgjë në Itali. Kjo na shpjegon pse Italia
demokratike u administrua aq bukur për shumë vjet e pra pse kriza sot është aq
e rëndë. Politikani demokristian bëri atë që i pëlqente atij e jetoi përherë
dita ditës. Papërvoja politike e kohortave të gjera të popullsisë ndihu fort
çdo intrigant e, me kalimin e kohës, edhe ca kriminelë vulgarë. Administratat,
burokracia e aparati gjyqësor bashkëpunuan shpesh përzemërsisht me pushtetin
ekzekutiv vjet me radhë. Kushtetuta demokratike mbeti pa vlerë shumë gjatë e
kur u zbatua, u bë përherë sipas dëshirës së një qeverie që njihte vetëm
centralizmin absolut. Financat e shtetit u rregulluan shumë bukur me kredi. E
sot, nëse më kujtohet mirë, debia publike përbën 128% të të ardhuravet vjetore.
Por këto janë gjëra shumë të njohura. Natyrisht, është për të shpresuar se
italiani pak nga pak largohet nga rruga e keqe e se njerëz seriozë marrin më në
fund në dorë pushtetin.”
“E... a mendoni ju se në këtë mënyrë
shpjegohet mjaftueshëm dështimi i demokracisë në Itali, apo...”
“As jeta jonë, as shkencat e përpikta nuk
njohin shpjegime përfundimtare. Çdo shpjegim i mirë duhet mbajtur si përpjekje
për shpjegim e duhet të shërbejë si pikënisje, si instrument për të thelluar
hulumtimet tona. Shpjegimet përfundimtare t’ia lemë teologjisë, psikanalizës
dogmatike etj. Kush synon jetën politike të Italisë duhet të marrë parasysh ca
fakte historike dhe praktike. Shumë njerëz harrojnë se shtetet italiane pas
lëvizjes kulturore të humanizmit dhe të rinascimentos u shndërruan, me hare të
Vatikanit, në koloni të mirëfillta të fuqivet të mëdha evropiane, e, siç dihet,
një koloni administrohet çdoherë shumë bukur për të mirën e shtetit pushtues.
Italia moderne u lind në shekullin XIX kundër dëshirës së Vatikanit, po, për
fat të mjerë, Italia moderne ende nuk është larguar nga sistemet administrore
të së kaluarës: Italia është sot vendi i letrës me stemë, vendi me një
administratë e cila demokracinë e vërtetë nuk do ta njohë. Pas luftës së dytë
botërore qytetarë të huaj me miliona shkuan në Itali nga vende të përparuara e
patën mundësi konkrete të bindeshin se prapambetja administrore demokracinë nuk
e lejon në Itali. Për këtë i huaji thotë, me shprehje eufemistike, se Italia
është shtet konservator, por, në të vërtetë, ai mendon keq, edhe shumë keq për
Italinë: vendi i letrës me stemë e i burokracisë sovrane, vendi ku shërbimi
postar nuk punon mirë, vendi ku kriminaliteti shpeshherë ligjësohet në një
mënyrë ose...”
“Keni të drejtë: neve na nevojitet njëfarë revolucioni
moral kundër egoizmit të verbër që e sundon sot Italinë, ashtu si
thamë më lart, e unë jam duke menduar, - vërejti Krexja e Muriqit, - se është
vërtet mirë për shqiptarët të dinë se ç’po ndodh në vendet e tjera evropiane.
Ata duhet të nxënë shumë në fushën e politikës e pra s’ka mësuese më të mirë se
jeta vetë. A mendoni ju se demokracia do të afirmohet në Shqipëri?”
“Demokracia formale tashmë u afirmua, kështu
besoj unë, në Shqipëri; por kjo nuk mjafton: nevojitet demokracia e vërtetë e
cila bëhet ditë për ditë në administratat lokale e në jetën konkrete të
përditshme...”
“E atëherë, nëse i kuptova mirë fjalët tuaja,
alternimi, ndërrimi ose këmbimi i administruesvet, ekzistenca e një opozite,
ndarja e pushtetit ekzekutiv nga pushteti legjislativ e nga organet gjyqësore
mund të jenë vetëm gjëra fotmale me pak, shumë pak vlera praktike, mund të jenë
gjëra sipërfaqësore... Shpjegimi i demokracisë lyp sqarime më të thella, si
pothuaj çdo fenomen i jetës.”
“Duke folur harrojmë ngandonjëherë çështjen
kryesore e largohemi pak nga pak nga problemi themelor. Për Italinë e sotme
kisha formuluar shprehjen revolucion moral, por unë nuk dua t’u
flas italianëvet. Jo, jo! Fjala ime i drejtohet në vend të parë shqiptarit. Dua
të theksoj faktin se shqiptari duhet të merret seriozisht me ngjarjet politike
të kohës sonë, duhet t’i kuptojë mirë ato, duhet të largohet njëherë e mirë nga
diletantizmi, duhet të dëgjojë edhe opinione të tjera e duhet të nxëjë të
kritikojë mendimet e veta... Unë personalisht nuk dua të luaj rolin e mësuesit
politik: një gjë e tillë nuk është e mundshme, sepse në jetë çdokush duhet të
jetë mësuesi i vetvetes. Këto fjalë unë i them për një arsye shumë të thjeshtë:
jam arbëresh e më pëlqen të flas e të shkruaj arbërisht ose shqip se
arbërishtja është ushqimi im mendor i parë nga rëndësia. Për ta përcaktuar më
me saktësi punën, unë flas e shkruaj arbërisht për mua, por s’është shumë keq,
nëse ndonjë arbëresh (ose ndonjë shqiptar) më lexon mua. Pastaj, eventualisht,
edhe shëmbulli i Bashkimit Sovjetik, ndjesë pastë!, shëmbulli i
enverhoxhianëvet etj. E kush dënon, bie fjala, Italinë, Bashkimin Sovjetik etj
pa analizuar saktësisht gabimet e pushtetarëvet të këtyre vendeve, kush i dënon
ato në bllok e në masë, harron se një epokë e tërë historike s’mund të zhduket
e bën vetëm demagogji për kohortat e popullit që ende s’dinë, për arsye
historike, se ç’është politika. Me një fjalë, revolucioni im moral na thotë një
gjë e vetëm një gjë: një grup njerëzish, i vogël ose i madh, për shëmbull
Lichtensteini ose Kina, nuk mund të ketë sukses nëse nuk organizohet në një
mënyrë racionale e praktike. E mënyra racionale e praktike parashikon sjelljen
morale, qëndrimin altruistik tek një pjesë jo shumë e vogël e popullsisë.”
“E ky është, me siguri, burimi i parë i
sistemit demokratik! E sistemi demokratik nuk mund të afirmohet fare, kur
bashkëbisedimi nuk praktikohet rregullisht në çdo fushë të jetës. E, pra,
sistemi demokratik nuk njeh as armiq as miq: çdo qytetar që nuk do të
shkatërrojë qëllimisht sistemin, është koleg i dashur në luftën fisnike dhe
bujare të politikës, e shprehje keqësuese allaleninçe politikani demokrat
zakonisht nuk do t’i përdorë. Këtë e bën, nëse nevojitet vërtet, shkrimtari i
lirë e pa asnjë detyrim politik. Edhe lëvdata të shumta e të tepruara nuk janë
aq të përshtatshme në sistemin demokratik: politikani i madh i sotëm do të jetë
nesër qytetar normal pa privilegje, përndryshe demokracinë vendi në fjalë ende
nuk e njeh.”
“E për Sali Berishën ju thatë se ai është
akrobat hipik, desultor, siç quhej në Romën e lashtë. A e konfirmoni edhe sot
këtë mendim apo, me sa duket, ca formulime tuaja janë me vlerë... provokuese...
për të parë a lejohet kritika në Shqipërinë e sotme?”
Këtu qesha gjatë, shumë gjatë e fort e, si
thotë arbëreshi, me gjithë çauçan. Edhe Krexja Muriqit qeshi me gjithë zemër.
“Më lart thashë hapur se unë flas e shkruaj arbërisht e shqip për vetveten. Dua
të besoj, o Krexe, se ti më kupton mua. S’kam vështirësi të them se Sali
Berishën unë e çmoj lart e se Shqipëria ka nevojë sot për një njeri të tillë,
por edhe ai nuk është njeri i përkryer. E në qoftë se në Shqipërinë e sotme
kritika nuk lejohet ose nuk pëlqehet, çdo koment është i tepërt nga ana ime.
Dua të them vetëm se kritika shumë herë i bëhet më mikut se armikut. Mirëpo, o
Krexe, ti harrove se për demokracinë evropiane e evropianoide fjalën e fundit
ende nuk e thamë.”
“Me siguri ju mendoni se demokracia s’është e
s’mund të jetë sistem i përsosur, se demokracia nuk u garanton as punë, as
mirëqënie të gjithë qytetarëvet, se shumë të drejta janë më me vlerë teorike se
praktike. Këtë e keni thënë shpeshherë e unë ju kuptoj mirë. Megjithatë,
sistemi demokratik është më pak i keq se çdo sistem tjetër i praktikuar deri më
sot, e kush do një sistem më të mirë, duhet të bëjë më parë njerëzit më të mirë
e pastaj, e shoqëria e shteti bëhen vetvetiu më të mirë. Ju thatë edhe se
sistemi demokratik i garanton njeriut të drejtat individuale ose njerëzore, i
siguron qytetarit shtetin laik, duke mos i premtuar atij lumturi vetëm pas
vdekjes etj. Natyrisht, është për të shpresuar se njeriu nesër ose pasnesër do
të bëhet më i urtë politikisht, po e nesërmja është larg e ne merremi me të
sotmen e pikërisht me të sotmen shqiptare.”
1999