Kafe “Detari”, ku uleshin njerëzit e detit, rishfaqt si në ëndërr, nuk
është më, por durrsakët e vjetër, por edhe ata që e mbajnë mend në fëmijërinë e
tyre, shohin se si në një tavolinë rrinë kapitenët e në një tjetër detarët e
rinj. Mandej, e gjithë kujtesa e magjishme e një qyteti bri detit shpërfaqet në
rrëfime ku ta ka ënda të futesh edhe vetë.
Fatmira Nikolli:
Është botuar në Serbi, libri juaj i eseve “Dolap”. Si ka nisur shkrimi i këtij
libri?
Arian Leka: Ka filluar para 10 vitesh, në vitin 2005.
U ftova në një festival të esesë, “Esej Dani” në Pula, Kroaci, ku paraqita
esenë, “Lindur në Provincë”, pjesë e këtij libri. Ky tekst bëri përshtypje të
mirë dhe nga versioni i shkurtuar me të cilin u paraqita, ofrova për botim
versionin e plotë. Kjo ese, tanimë e zgjeruar në formatin e një libri, është
përkthyer dhe botuar në gjermanisht, polonisht, serbisht, anglisht, kroatisht
dhe në gjuhën malazeze.
- Pse e shkrove këtë tekst?
Mendimi
i parë ishte ruajtja marrëdhnieve me një qytet të si Durrësi. Në jetën e tij
mijëvjeçare ai ka provuar shijen e të qenit kryeqendër, madje jo vetëm një
herë, por edhe të qenit provincë, në të gjitha kuptimet që ne i njohim kësaj
fjale. Njohu lulëzim dhe begati në motet antike, ku u modelua sipas modelit
athiniot apo kur në shekullin XIII, ku u modelua sipas republikës venedikase,
por që pas pushtimive të shumta ka provuar gjithashtu edhe vdekjen klinike. Si ta pa taskësh në gjak ndjesinë ktonike, qyteti
bën jetë dyfishe: merr vëmendje, si të ishte qendër, por lakmon të qenit në
hije, në qetësi, si provincat. Durrësi ka luajtur me këtë status – të qenit provincë dhe njëkohësisht qendër
kulturore. Madje në prag të humanizmit, kur thema e Durrësit u bë i njohur si provintia Dirrachii et Arbani, siç i
përmend edhe David Abulafia, në vëllimin 5 të “The New Cambridge Medieval History”. Ky qytet ka qenë nga domethëniet e
rëndësishme për kulturën tonë, veçanërisht nga antikiteti në prag të Rilindjes
europiane, kohë kur qyteti i Durrësit, njëlloj si republikat apo qytetet e
tjera adriatike, administrohej si pjesa e qytetëruar e zhvilluar e qyteteve
Adriattike. Në këtë kuptim Durrësi ka qenë bashkëkohës me qendrat e tjera të
zhvilluara, ndonëse me kalimin e kohës, u zhvesh jo vetëm nga përgjegjësitë
politike dhe administrative, por edhe nga cilësitë e intelektuale. Përse nuk i
trashëgoi ky qytet këto cilësi (?) dhe nëse nuk mundi t’i trashëgojë, përse nuk
mëton t’i rifitojë sërish këto vlera të humbura (?), mbetet të këqyret më me
hollësi e të shqyrtohen dokumentet në Raguzë, Venedik e Vatikan, por edhe në
atë që ndodh sot. Ajo që vërejmë është rehatimi e mbi shtresimet e fundme
kulturore që i ranë për pjesë, anadollakizmin dhe komunizmin, mbi letargjinë
dhe ambicjen e ulët, duke e katandisur veten në një gastronomik, pa kërkesat
dhe dimensionet e dikurshme. Durrësi i vlerave është qyteti i jetës publike, i
bibliotekës, i forumit dhe i agorsë. Askokohe qytetit nuk kishte humbur ende
ritmin, nuk i qenë thyer gjunjët. Sot, ky qytet ruan fare pak kujtesë nga kjo
trashëgimi. Fjala “e jona” e ka humbur dyluftimin përballë fjalës “e imja”.
Madje më fort se shkatërrimi i monumenteve, më vjen keq pvr bjerrijen e
kujtesës. Qyteti, thënë ndryshe banorët, ata që jetojnë mbi atë truall nuk
mbajnë mend, madje as që duan t’ia dinë se ç’ka qenë ky qytet. Qytetarët e
dikurshëm, ata që qeverisën dhe që sunduan lanë gjurmët e veta mbi qytet dhe
këto gjurmë janë mozaikët, amfiteari, termet, bazilikat, muret bizantinë, torra
veneciane. Po banorët e sotëm ç’shenjë mendojnë se po lënë? Kjo amnezi dhe
mungesa e marrëdhënies me vetveten shpjegon mbulimin e historisë mijëvjeçare,
shpjegon heshtjen, mungesën e protesës kur qyteti dhunohej. Këtë herë nuk
gjejmë dot shfajësim te pushtuesit, te romakët, osmanët apo te serbët. Këtë
herë kemi qenë vetëm ne. Ne përballë qytetit për të cilin gjoja përbetohemi.
- Pse u bë Durrësi pikënisja e eseve tuaja,
dhe metafora e shndërrimit të qyteteve shqiptare?
Bisedoj
me njerëz që vizitojnë Durrësin dhe ata përmendin detin, ajrin, erën e
mesditës, perëndimin e diellit. Të gjitha këto janë të bukura, por nuk janë
qyteti. Këtyre vizitorëve mund t’u thuhet se ikën nga Durrësi pa e vizituar dhe
pa e zbuluar qytetin. Kjo sepse deri këtu kemi thjesht natyrë, me piezazh.
Mungon njeriu në këtë kartolinë idilike. Qyteti është gjendje dhe marrëveshje
shoqërore. Qytetet, sidomos qytetet a historikë si Durrësi nuk mbahen më këmbë
nga perëndimi i bukur apo nga flladet verore, madje as nga fondet dhe
projektet, që treten si kripa në ujë. Qytetet historikë i mban më këmbë
dashuria dhe marrëdhnia që vendasit kanë me qytetin. Pa këto qyteti
zhvleftësohet, e humb vlerën, si një libër i palexuar. Në librin Lindur në Provincë ndalem mbi
trashëgiminë detare, por edhe ca dëshmi që nuk ia përmendim Durrësit. Sigurisht
që nuk janë zbulime që shfaqen rishtas para syve tanë. Përkundrazi, janë të
njohura e të botuara, por nuk janë pjesë e kulturës dhe njohurisë, ndaj dhe
banorët nuk i përjetojnë si të vetat. Një i tillë është për shembull, fjalësi i
Arnold Fon Harfit. Me sa kujtoj janë 46 njësi leksikore, numra e shprehje që ai
mblodhi në Durrës dhe i takojnë periudhe kur shqipja dokumentohet fare pak me
shkrim. Ai dokument tregon jo vetëm ekzistencën e gjuhës por edhe të qytetit
dhe të kulturës së tij. Mjaft të vërejmë përshëndetjet dhe urimet në këtë
fjalorth: mirëmëngjes, mirë
se vjen, mirëmbrëma.
Nuk di se në Durrës ka ndonjë pllakë me fjalët mbi 560 vjeçare që trashëgojmë
falë Harfit. As ndonjë rrugë me emrin e tij. Ndërkohë kudo nëpër qytet ndeshim
gjithfarë emrash familiarë si emra rrugësh dhe monumente që as pop-kulturë nuk
janë. Kjo e bën Durrësin e sotëm t’i qytetit po aq sa kopja origjinalit.
- Kur ke filluar ta ndjesh këtë ‘lindjen ne
provincë’. Kur ka filluar të të peshojë?
Nuk
e kam përfytyruar si peshë. Krahasimi që do i bëja “provincës” brenda secilit
është ai me fshikëzën e ajrit në trup të peshkut apo si ballastrat e ujit dhe
ajrit te nëndetëset. Nuk e kam ndjerë si barrë. Kjo provincë ka komanduar
zhytjen dhe ngritjet lart. Në fëmijëri kam pasur ndjesi se jetoja në një
kryeqendër. Durrësit nuk i mungonte asgjë nga ato që i nevojiten një fëmije. I
rrituri ka nevojë për kryeqytetet, për urbanizim, institucione, ndërsa fëmija
jo, fëmija do që kufiri i urbanes me natyrën të jetë i padukshëm, siç edhe
kufiri i historikes me mitologjiken të jetë i kalueshëm lehtësisht. Këto
parakushte Durrësi i përmbushte si pak qytete. Por shkrimtarët e mitizojnë
fëmijërinë, sidomos rolin e vendlindjeve dhe gjyshërve. Është stereotip,
klishe, që mund të tejkalohet. Mund të kesh lindur në një zgëç të botës, por të
është dhënë “dhurata”, sikur të kishe lindur në zemrën e universit. Nuk dua të
mistifikoj asnjë vendlindje pra, se çdo vend ku lindim dhe çdo vis ku jetojmë
janë vendbanime të përkohshme. Por nga Durrësi kam mësuar durimin dhe se të
jesh e të kesh janë plotësime të një së tëre. Qyteti u ruajt dhe mbijetoi nga
njerëz që nuk u shkruhen emrat kurrkund. Njeriu bën sa mundet. Epoka e
heronjëve është epokë e librave mbi heronjtë. Kurrë s’ka patur heronj si të
librave. Të tillë ata janë prej shkrimtarëve, që rimodelojnë botën, që sjellin
vlera, por edhe bëhen përgjegjës për krijimin e miteve. Kështu pra, kjo lindje
në këtë lloj province me emrin Durrë për mua nuk ka qenë peshë, as guracel në
këpucë, nga ata që më ka penguar ecjen. Përkundrazi. Në atë qytet, unë kam
jetuar plot, edhe pse mund të mos kem jetuar mirë.
- Keni jetuar plot edhe pse mbase s’keni
jetuar mirë. Çfarë keni marrë prej këtij qyteti?
Po
le të themi se aty kam njohur muzikën. Muzika është një gjuhë e huaj, që e
mësojmë fillimisht me veshë. Mund të shtoj edhe diçka tjetër që e lidh me
Durrësin. Në qytetet e tjerë të mësojnë ecjen fillimisht. Në qytetet si Durrësi
mësohet paralelisht ecja dhe noti, të cilin mund ta vështrojmë si metaforë të
nisjes drej pafundësisë, udhë drejt thellësisë, por edhe përpjekje drejt më të
vështirës. Në shkollën e muzikës, jam ushtruar se si mund të sillem me vetminë
dhe çfarë mund të nxjerr prej saj. Aty mësova sajoj diçka me vetminë. Në atë
qytet mësohesh të pranosh tjetrin. Në vitet kur u rrita atje Durrësi ishte
qytet me shumë prurje kulturore. Aty ishin egjiptianët e qytetit, vinin e iknin
romët, ishte arumunë, por edhe armenë, kishte boshnjakë, muhaxhirë, ishin
vendasit, barinjtë e Veriut që veronin me bagëtinë në rrethina, por ishin edhe
edhe çamët, kosovarët, që ishin fqinjë me ne. Ishin pastaj në qytet edhe ndoca
famije italiane, bullgarë, gra franceze, greke e belge të martuara me
shqiptarë, familje me mbiemër “tedeskini”, ishin detarët dhe bujqit, kishte të
krishterë katolokë e ortodoksë, jahudinj, muhamedanë e bektashinj, pa përmendur
këtu “marinarët” e dhe “turistët”, të cilët në një mëyrë a në një tjetër të
bëjnë të kuptosh se nuk je vetëm ti në këtë botë. Brenda kësaj kulture legale në qytet ishte edhe një tjetër
kulturë, kultura underground, kultura
klandestine e njerëzve që bënin kontrabandë, që luanin poker netëve, që vinin
baste dhe llotari të ndaluara, e njerëzve që ndiqnin valët televizive si
gjuetari shpezët, ishte kultura e prodhimit fshehurazi e markat të pijeve huaja
Kümmel e Martini (nuk
di të them nëse ishte nostalgji
ndaj viteve ‘30-’40 apo kundërvenie ndaj rakisë frutave apo vodkas, uzos dhe një farë
rhumi vendas). Në një fuçi të tillë, ose e mblidhje dhe e fermentoje këtë
kulturë, ose do e lije të tharrohej brenda teje. Një mjedis i tillë ka qetësuar
tek unë acidet dhe ka forcuar bazat, ka pasuruar në kohën e duhur eksperiencat
e mia.
- Libri juaj është përkthyer në Lindje dhe
në Perëndim, ndërkohë që ju merreni me të shkuarën në këtë ese Njollat e
gjurmët e komunizmi, si kanë kaluar në vendet ku është përkthyer?
Jo
vetëm me të shkuarën në fakt. Janë së pari 3 sythe me nëntituj që merren me të
sotmen, kryesisht. Kam menduar se libri, përveçse në Shqipëri, mund të zgjonte
interesin e lexuesit edhe në Mal të Zi, Kroaci, Serbi, Poloni, apo të vendeve
të Lindjes komuniste, ngaqë mjaft nga ngjarjet historike, personazhet dhe
ndodhitë njerëzore që trajtohen aty kanë thuajse të njëjtin përjetim në vendet
tona. Por edhe pse letërsia nuk shkruhet e adresuar apo me porosi drejt ndonjë
lexuesi apo vendi, kam dashur të di si mund të përcilleshin këto tekste tek
lexuesit në perëndim të Europës, tek lexuesi gjerman, për shembull, meqenëse
Gjermania, si rast ishte një kufi mes kulturës politike she sociale të Lindjes
dhe të Perëndimit. Tesktet u botuan fillmisht në Lettre International, një revistë e Berlinit, qytet ky i ndarë, i
klonuar, i ruajtur nga ndërkombëtarët me pika kontrolli si Checkpoint Charlie, simboli i ndarjes së Lindjes nga Perëndimi, kryeqytet e
jo kryeqytet njëkohësisht, që e di çdo të thotë të jesh i veçuar siç ne ishim,
qytet që e njeh pengimin e lirisë. Pas botimit kam vërejtur se lexuesit nuk i
ka intersuar vetëm periudha komuniste apo të dhënat nga ato momente historike
ku takojmë, por edhe proceset e sotme e përditshmja shqiptare, faza tranzitive,
ç’ka ndodhur e ç'po ndodh me njeriun e kësaj shoqërie, por edhe ato fragmente
kur vendi ynë ndiqte ritmet e ecjes europiane.
- Mendon se Shqipëria ka qenë në të njëjtin
hap me botën?
Bota
ecën në të njëjtin ritëm kur njeh dhe përdor të njëjtat koncepte, kur udhëhiqet
nga të njëjtat principe e ide, kur zbaton praktika të ngjashme dhe kur përdor
të njëjtat mjete komunikimi. Ka pasur periudha kur me gjithë vonesën kemi qenë
pjesë e sistemeve të ngjashëm, por ashtu edhe teknologjia. Humnizmi apo
Rilindja europiane mbetet kufi me disa pikëtakime, por për fat të keq më shumë
ndarës bashkues, pasi ky kufi nuk u kapërcye dot për t’iu bashkuar rrjedhave
europiane të mendimit, të artit, të kulturës, besimit, shkrimeve, të
qeverisjes, të teknologjisë së pvrcjelljes së dijes etj.
Në
këtë kontekst bëhet i rëndësishëm fakti apo pyetja që shpesh e lëmë mënjanë:
Kur iu thyen gjunjët botës sonë? Dalja nga konteksti dhe vëmendja europiane dhe
më pas përkatësimi nën Perandorinsë Osmane, solli mënyra, kode dhe sjellje të
tjera, që bëri veçimin. Prej asaj kohe ne nuk bëmë të njëjtën jetë me
kontinentin dhe me “mare interum”, nuk i përjetuam njëlloj të njëjtat ngjarje,
nuk reaguam njëlloj ndaj disa kthesave madhore që mori pjesa europiane e
kontinentit, të tilla si era Gutenberg apo Reforma, Rilindja kulturore,
lundrimet dhe zbulimi i Botës së Re apo revolucionet politike, kulturore e
industriale në Francë apo Angli. Ne mbetëm në feudalizëm si marrëdhënie,
ndërkohë që kontinenti hyri në rrjedhat e revolucionit borgjez, gjë që krijoi
përkatësi të tjera shoqërore. Ne mbajtëm në qendër ekonominë e fshatit, në
kohën kur Europa vuri në qendër qytetin. Thënë ndryshe mbetëm në “epokën kuaj”
kur kontinenti hyrin në “epokën kuaj fuqi”. Por sa herë që flasim mbi
identitetin dhe përkatësinë, ne përqendrohemi kryesisht mbi identitetin
kulturor dhe religjoz të shqiptarëve, ndërkohë që identiteti kulturor dhe ai
fetar janë vetëm disa nga elementet e identitetit europian. Europa sot ka
identitet politik dhe ekonomik, pasi në të nuk ka më diktatura apo ekonomi të
centralizuar. Për këtë aspekt vlen njëshmëria apo të qenit idem, ndërkohë që kur flitët për kulturën çmohet si pasuri jo
identiteti, por divesiteti, ndryshimi, larmia kulturore e fetare.
- Çfarë ndryshoi në këndvështrimin tuaj në
lidhje me këtë?
Nga një “provincë”,
nëse do i referohemi sërish titulit të librit, pranë qendrave të botës
europiane (me të cilat na lidhnin simbolet, institucionet sociale, politike dhe
kulturore, besimi, shenjat shkrimore, teknologjia e përcjelljes së dijes etj)
ne u bëmë pjesë e një bote tjetër, që kufizoi dhe më pas vonoi deri në pengim
elementë të mënyrës se si ishte formatuar jeta jonë deri asokohe. Ajo që u prek
mes të tjerash ishte jeta publike, pjesëmarrja në jetën publike, interesimi për
publike. Ritualet europiane, që u risollën në jetë përmes humanizmit dhe
Rilindjes kulturore, të tilla si jeta e shesheve, hapja ndaj publikes,
shkëmbimet e ideve, të mendimeve e të mallraveapo lundrimeve e deri te forma e
ushtrimit të besimit, ndryshuan.
Është edhe një fakt, i
rëndësishëm për mua, tek i cili mund të ndalemi më gjatë. E kam fjalën për
nxjerrjen e fermës si personazh jetësor jashtë funksioneve dhe rolit të saj
shoqëror e publik, duke e kufizuar atë vetëm në rolet familiare. Mbyllja dhe
kufizimi i veprimtarisë së saj brenda shtëpisë ishte me pasoja të rënda. Femra
shqiptare u la jashtë dhe mënjanë jetës institucionale pikërisht kur figura e
saj në Europë po ridimensionohej. Gjatë Mesjetës figurën e saj e shohim vetëm
brenda familjes e të religjionit (martesa dhe manastiret si institucione). Me
Rilindjen europiane kjo figurë fiton rol shoqëror. A nuk pasurohet piktura me
personazhin e femrës intelektuale, të pajisur me dije dhe talent dhe me edukim
të mirë. Giovanni Boccaccio shkroi De mulieribus claris për të rilindur idealin
e femrës hisorike që prej antikitetit, ndërkohë që Erazmi i Roterdamit dhe
Thomas More kërkonin më shumë, duke ngulmuar drejt që jo thjesht femra e elitës
së oborreve, por femra e shtresës së mesme të arsimohej e të luante rol të
gjerë në shoqëri. Kishte nisur ndeshja mes ideve tradicionale dhe ideve
progresive. Ku ishim ne aso kohe. Ku janë gjestet, aktet, tekstet? Në kohën kur
Europa u pri gjithnjmonë e më drejt Perëndimit, shoqëria jonë ngeci në Lindje
dhe mbeti thujajse me sytë andej. Ka edhe nje ironi në këtë mes. Rilindja
europiane ringjalli idealin antik greko-romak. Edhe shoqëria jonë mbeti
“aristoteliane” (në tingull duket si e prirur nga së bukurës dhe estetikës),
porse përballë femrës shoqëria “aristoteliane” dhe ajo “kanurore” ngjajnë. Te Politika Aristoteli përshkruan femrën
inferiore dhe të papërsosur, vetëm paksa mbi burrat. Po ashtu edhe norma
kanunore shqiptare i njeh asaj detyrën “me i ndejë nen sundim”, “me rritë e me mkambë fmin me
nderë”, “me i ndejë gadi me të veshmen e të mathmen (kah e qepmja)” “mos me iu
perzie në fejes të të bijve e të të bijave” dhe që vlen “1500 groshve, aq sa ban gjaku i grues”. Ky përjashtim me shekuj i femrës nga jeta
dhe funksionet shoqërore e publike, nuk ishte thjesht përjashtim i saj. Gjysma
shoqërore, por edhe shoqëria vetë u mbyll dhe nuk kërkoi më as të drejta. Kjo
mbetet për mua një nga goditjet që shoqëria shqiptare ka marrë dhe që, me
gjithë përpjekjet, ende nuk e ka ndrequr.
- Pra, mbyllja e femrës, e gjysmës së
shoqërisë, ishte një nga ndryshimet. Po pjesa tjetër?
Deri
asokohe mund të flitet për vonesa brenda bashkëkohësisë së sistemeve e kodeve
të njëjta. Kishte qytete, kishte jetë qytetare, shkolla, jetë publike,
institucione me fasada që shprehnin frymën e institucionit, kisha, dorëshkrime,
tituj fisnikërie, teatro, kore, pikturë me portret njerëzor, kanceleri,
shkëmbime drejt qyteteve perëndimorë që qeveriseshim me ligje, nene e statute
të ngjashëm si Durrësi me Raguzën a me Venedikun. Këto ishin dhe mbeten qeliza
të qytetërimit europian të asaj kohe. Hyrja nën një juridiksion tjetër i dha
fund kësaj mënyre jetese. Shoqëria rimodelohet. Krijon komunikim e prioritete
të tjera, të cilat nuk janë më me fytyrë nga Perëndimi. Theksohen prirjet
autoritarike, elementi mono sundon
mbi elementin pluri, po në atë mënyrë
siç një zë i vetëm nga altoparlanti mund të mposhtë një kor a capella, modelimi i kulturës së
imponimit, ku një flet e të gjithë dëgjojnë zë vend përfundimisht. Nuk është e
lehtë të gjesh një përgjegjës të vetëm për të gjitha ato që do të dëshironim të
ishin ndryshe te vetja e që nuk janë ashtu. Por të gjitha këto janë forma
paraautoritariste, që zunë vend në substratin tonë mendor e shpirtëror, duke ua
bërë më të lehtë sndimin sistemeve të mëpastajme, pvrfshi këtu edhe diktaturën
e fundit, po ashtu edhe vështirvsinë për ta bërë reale dhe funksionale
demokracinë. Kjo mund të shpjegojë se pse u gjendëm aq të gatshëm ndaj
autoritarizmit dhe nuk reaguam sa duhet e si duhet ndaj diktatirës dhe diktatit
që ushtrohet edhe sot e që na serviret si bindje, maturi, këshillim për të mos
kundërshtuar dhe për të mos u rebeluar më.
- Nga një mbyllje e parë prej ndikimit
lindor, në diktaturën e dytë, nga një tjetër Lindje. Sa peshoi diktatura tek
ty, si një njeri që jetoje në një provincë, në kuptimin latin ose jo të fjalës
dhe tek vetë provinca? Cila ishte, fytyra e re e Durrësit, siç ju e paraqisni
në Lindur në Provincë, që ka edhe parametrat e një punimi studimor sociologjik
e antropologjik?
Në
këtë tekst e kam trajtuar qytetin si një krijesë antropomorfe, me lindjen,
rritjen, shkëlqimin dhe prishjen e këtij formatimi. Referime të ngjashme në
letërsi vijnë prej Ismail Kadaresë ndaj Gjirokastrës, të Thomas Mann-it ndaj
Venecias apo Victor Hugo ndaj Parisit. Me ‘rastin Durrës’ kam paraqitur një
qytet që pas shekullit XVI e humbi pvrkatësinë detare, duke u katandis në një
katundth, me jetë të modeluar rreth tokës, gjë që përligjet me ngushtimin e
hapësirës së portit dhe numrin e pakët të anijeve dhe njerëzve që zotëronin
zejet e detit. Për periudhën e komunizmit më ka interesuar thellimi në ndryshimin
e strukturës. Nga njëra anë shohim rikthimin tek deti, pasi Durrësi u shndërrua
në një port të madh në kapacitete dhe flota u fuqizua. Por ndërkaq brenda këtij
“civilizimi detar”, natyror për Durrësin, u krijua një “civilizim industrial”,
parelel, me rrënjët në tokë. Në një qytet si Durrësi, ku sheh dendur
peshkatarë, marinarë, lundërtarë, anije, ku fëmijët dinë të lidhin grepa e të
rriturit dinë të qepin rrjeta, ku ndesh njerëz që merren me kallafatim
(profesioni që vesh anijet dhe varkat me dyll, rrëshirë e bitum), befas marrin
përparësi profesione të tjerë. Zejet e detit rrallohen dhe qyteti vetëkonkuron
së brendshmi profilin historik detar. Paradoksaliasht, që në fund të viteve ‘40
hekurudha lidhi portin me brendatokën, gjë që ishte pro zhvillimit. Nga ana
tjetër kjo dha sinjalin se qyteti do të ndryshonte profil. Nga një qytet
turistik do të bëhej qytet centaur, industrial e turistik njëherazi.
- Qyteti, i ktheu shpinën detit?
Përgjigjen
secili e merr vetë gjatë vizitës më të parë në Durrës. Secili le të vërejë se
nga shohin dritaret e qytetit: shohin detin, tokën apo njëri-tjetrin. Ka qenë e
panevojshme, që Durrësi i detit, të konkurohej nga Durrësi i brendatokës, që
porti dhe peshkimi të konkurohej nga uzina e dikurshme kimike, ashtu siç sot natyra
konkurohet nga betoni
- Pos prishjes së imazhit dhe ndotjes së
mjedisit, ç’dëme solli kjo në Durrës?
Solli
kufizim madje dhe zhdukjen e disa profesioneve. Shumë prej atyre që e kishin
detin profesion e zanat familjar, u lidhën me makineritë industriale. Nga
detarë të lidhur me ujin dhe me erërat, banorët e Durrësit filluan të jetojnë
si njerëz të brendatokës, të lidhur pas industrisë, si në qytetet industiriale.
Mund të pyesim: a ka filluar prej asokohe zbehja e tipareve detare të qytetit
dhe a ia vlen të ruhen këto tipare sot? I kthehem sërish kërkesës së banorëve
për t’u identifikuar përmes kulturës. Emra të tillë si Mbreti Monun, Shën Pali, Shën Asti, Anastasi, Andrea Aleksi u
thonë pak banorëve të
sotëm sot. Edhe kujtesa e “toponimive private” që dikur përbënte subkulturën e qytetit, të tilla si “Kafe detare”, “ Gjuetari”, “Vollga”, “21 /
15-a”, “Breshka” etj., po humbet. Vizitori e ka jo të lehtë të
gjejë arsye jashtë gastronomike për të rë në së rish në dashni me këtë qytet. Shumë prej atyre që vijnë e përdorin qytetin thjesht si një bidè dëshirash fiziologjike e
politike.
- A janë këto provinca përtej profilit
kulturor, qenie me shpirt?
Freud-i
e përfytyron qytetin si një mendje – enë si qyngjet, ku mblidhet e kaluarën.
Unë vetë pranoj më mirë përfytyrimin se qyteti nuk i përket as etërve, as bijve
dhe as atyre që banojnë aty, por atyre që vijnë e shkojnë në qytet. Banorët
krijojnë marrëdhënie pronësie me qytetin. Marrëdhënia e tyre me qytetin është
fizike, materiale. Qyteti - shpirt është i atyre që nuk rrinë, i atyre që e
marrin qytetin me vete kur ikin dhe që flasim me mall, për të si për një ëndërr
të përmbushur, pikërisht ngaqë do të kthehen sërish aty. Pronësia mbi qytetin
bëhet pjesë e standardizimit të ndjesisë. Janë ata që rrinë që i rrënojnë këto qytete - “provinca”, duke i nxitur t’u
ngjajnë e të imitojnë
metropolet. Jo qytetet, por banorët duan të globalizohen, të mos ndihen
provincialë. Bezdisen nga intimiteti, nga
njohja me rrënjë e njëri-tjetrin,
kërkojnë privacinë në provincë, çka përbën një pamundësi, një oksimoron.
Ndoshta për shkak të moshës “provincat” si Durrësi mitizojnë çdo gjë. Të qenit qytetar në një qytet të tillë nuk
është e njëjtë me të qenit qytetar në një tjetvr qytet, përfshi këtu edhe
kryeqytetet. Kryeqytetet çmitizojnë. Në kryeqytet sheh kryeministrin në
të njëjtën kafene. Kjo çmitozon atë, si trup politik dhe mitizon qytetarin që
jeton aq pranë pushteteve. Po ashtu me figurinat televizive, artistët, ishpresidentët, që mund t’i ndalësh në rrugë e t’i pyesësh, teksa kthehen
nga psonisjet e ditës. Të njëjtëve në “provincë” u ndodh e kundërta. Provinca ushqehet me mite.
- “Vollga”, “21:15”, “Breshka” ju i quani
topononimi fiktive. Sa ka të tjera ‘pika të humbura’ të qytetit, që bartin
kujtesë, e një mënyrë jetese të dikurshme?
“Vollga”
ka mbetur edhe pse qyteti nuk ka as lum. As rusët nuk janë më
aty. Është një toponimi kulturore dhe historike që identifikon jo nostalgjinë, por që emërton një
brez që u ndikua nën atë kulturë, pjesë e së cilës nuk ishte vetëm ideologjia, por edhe letërsia që u lexua, teatri, opera, dancingjet e
hapura. Kemi të bëjmë sërish me
rikthimin e një modelimi të hershëm kur Perëndimi hyn në Shqipëri përmes
Lindjes. Ndërkohë, “21/15-a” si emërtesë kujtese dhe kreativiteti mbetet një
subkulturë e veçantë e thyerjes së standardit bernda komunizmit. Të thoje “21
/15” nënkuptonte konjak dhe kafe, por që e kthyer në topos nënkuptonte më shumë
se kaq.
- Përtej përshkrimit që u keni bërë këtyre “oazeve” tek libri juaj, si i kujtoni ju
ato?
Kafe
“Detari” ishte krejt tjetër. I mbaj mend se si aty
mbilidheshin detarët. Aty kam parë të vjetrit, ata që e
kishin mësuar zanatin në lundrime dhe jo me shkollë. Ata orientoheshin nga shqisat, i njihnin me sy e nga errësira kanalet, i besonin timonit të dorës, i
bënin llogaritë e baticave me hënë dhe futeshin në port pa ndihmën e pilotazhit. Ai ishte brezi që njohu lagunën, hyrjedaljet përmes dajlanit. Brezi i dytë ishin ata që e mësuan detin me
shkollë, sepse u hapën shkolla marine. Ata u besonin instrumenteve, radarit, pilotit automatik. Këta
nuk e njohën lagunën, pasi laguna u tha, ndonëse tokë buke nuk u bë kurrë. Deti
i tyre zuri vend në hartë. Ankorimin në port ata e kryhenin me pilot.
Ndoshta
ngaqë ishte pranë shkollës, “Kafe Detari” ka qenë një nga vendet e mia më të
dashura. Kthehesha aty për të parë njerëzit e detit, beretat, mushamatë, çimzmet, që tashmë janë zhdukur nga qyteti, bashkë
me ta. Në qytet sot mund të shohësh njerëz me bereta, por ata nuk janë detarë,
ndërsa në atë kohë bereta ishte kod: ata që kishin bereta ishin detarë, madje
kryesisht ulqinakë e madje në moshë. Njiheshin menjëherë. Flisnin një gjuhë që
ishte gegnishte e butë. Veç beretave, mushamave e çimzmeve, ata kishin edhe mustaqe, ca si poture me funde të shkurtra,
që i mbronin nga era dhe xhaketa të trasha në ngjyrë të errët. Kjo rekuizitë tani mungon. Aty në kafenenë e tyre i gjeje të gjithë
ç’kishte deti, por në tryeza të ndara: hamejtë më vete, ata që lidhnin cimat
(litarët e trashë) e anijës më vete, ishin ata që ndërtonin anije në kantier,
ata që bënin gati anijet për lundrim (por që nuk lundronin), dhe ata që
lundronin e sillnin përvojat çfarë ndodhte matanë atij qyteti. Ishte kafene
bote. Historitë e botës ndodhnin aty. Rrëfenjat që tregoheshin aty (ndonëse jo
rrallë të zmadhurara) kishin ndodhur vërtet. Ai që rrëfente i kishte parë me sy
dhe ashtu betohej, “për këta dy sy!”. Të shkoje
aty, të dukej se i kishte kryer lundrimet e tyre.
Ky
lokal nuk është më. Bashkë me të kanë humbur portretet që mund të ishin në
mure. Aty mund të ishte edhe një muze i vogël detar, që i mungon qytetit,
bashkë me maket të anijeve. Sot në qytet ka detarë, por ata nuk i dallon do nga
“ecja detare”, ecje me të lëkundur e si në anije. Ata që lëkunden nëpër rrugë
mund të jenë të dehur, por jo detyrimisht detarë.
Një
“institucion” tjetër i zhdukur kulture për qytetin është edhe “Gjuetari”. Në
këtë vend shihje vitrina me arinj e me dhelpra të vrarë në gjueti a të kapur në
leqe e çarqe, shihje armë, shpendët dhe shihje pastaj edhe gjahtarët vetë. Rrëfimet e tyre ishin si kurse për stilistikë rrëfimi.
Rudhjen
e dimensionit të qytetit e shoh edhe tek zhdukja e kantierit detar. Qyteti nuk
ka më një vend ku prodhohen anije, qoftë edhe të vogla. Gjithçka importohet,
madje edhe sanallet me një rrem e me timon në fund. Ka vdekur zanati e
mjeshtëria e duarve, bashkë me dëshirën e qytetit për të pasur këto anije si identitet. Nëse dikush do më thoshte,
s’kemi çfarë bëjmë, se ky është globalizmi do i thosha se në Ulqin, nuk është
kështu, në Split nuk është kështu, në Tivar jo se jo, në Kotorr e në Dubrovnik
e në Rijeka jo.
Një
tjetër vend, për të cilin më vjen keq se nuk është më, e që e mbaj mend nga
fëmijëria, ëshët Kodra e Farit apo vila e Zogut, siç e quajnë ndryshe. Toponimia kishte ruajtur në kujtesë, por do të ishte mirë të kishim vetë kodrën. Durrësi ka lindur prej atyre
kodrave. Më e hershmet gjurmë të qytetit vijnë prej aty. Edhe legjenda na
rrëfen fillimisht për qytetin në kodër, para kolonizimit korkyras e korintas.
Sot, kjo kodër është vetëm fizikisht, si një kafkë a si një kadavër që u
shërben studentëve. Parku natyror me pisha të buta nuk është më. As rruginat, stolat, ai mikrokozmos me lojëra për fëmijët dhe moshën e tretë. Qyteti ka kujtimet e veta aty. Thuajse të
gjithë e kanë një foto në atë kodër. Thuajse gjithkush ka lënë një takim
dashurie aty. Nuk bëhet fjalë për nostalgjinë dhe sistemet. Janë kujtimet tona
që u mbijetojnë sistemeve. Aty unë dhe shumë si unë kemi parë teatër
që fëmijë. Kemi ndjekur koncerte, ku këngëtarët këndonin drejtpërsëdrejti. Kjo kodër, bashkë me pyllin, me teatrin veror, me vendpushimet e
piknikëve, me tavonilat e shahut, u sakrifikuan, për fat të keq. Në këmbim të
cilës gjë? Për të mbjellë aty 10 pallate? Sot, nëse
ngjitem drejt kodrës, nuk mund t’u tregoj fëmijëve se aty ka pasur disa vila me
fasada të bukura, të cilat mund t’i shohim në ndonjë film të epokës. Janë rrafshuar në emër të
së drejtës së pronarit, thua se e drejta publike nuk ekziston më.
- Jeni lindur në qytetin bri detit. Deti
dikur ishte një kufi, sot është një derë që hapet. Kur e shihje detin atëherë,
dhe kur e sheh detin sot, ç’të vjen ndërmend? Cili ishte/është mendimi yt i
parë?
Në
fëmijëri deti ka qenë vetëm i bukur. Kam qenë një fëmijë që e doja detin, por
nëndetin edhe më shumë, ndaj jam zhytur gjithnjë. Nëndeti i qytetit tim është
më i bukur se mbideti dhe toka përreth. Ka faunën e tij ka florën që nuk
lëkundet nga erërat, por nga valët dhe rrymat ujore. Nën det mund të fantazosh
më me gjallëri se mbi tokë. Në fëmijëri deti ishte vetëm i bukur, në rini deti
u bë i mirë, sepse prej vinin objekte dhe ide të ndryshme nga tonat. Në atë
periudhë kuptova se deti ishte pengesë edhe mundësi.
Nga brigjet shihje fuçitë disa pluskuese, bovat. Ishin tri radhë. Fuçia e parë,
ishte “fuçia e lejimit”. Fuçia e dytë ishte “fuçia e këshillës së mirë”. Fuçia
e tretë ishte “fuçia e ndalimit”. Be laheshim midis fuçive të dyta dhe të treta. Deri aty ishte caku. Dhe ky cak nuk ishte
me shume se 200 – 300 pash nga bregu. Nëse e kaloje fuçinë e tretë të kapnin
“varkat e shpëtimit”, që mund të
shndërroheshin edhe në varkat e burgimit. Disa edhe e kanë pësuar. Edhe kur nuk e kishe ndërmend
të arratiseshe, ndiheshe i frustruar, mësoje limitet, njihje
kufijtë. Dhe nuk ka më keq se sa t’i njohësh, madje t’i nderosh kufijtë.
Edhe
pse i përdorim fuçitë si trampolina për t’u kredhur në det, prania e tyre ishte
e frikshme dhe agresive. Fuçitë, të cilat i përdorëm për të luajtur, ishin si
minat detare. Shpërthimi i atyre fuçive, edhe pse mund të mos i kemi dëgjuar,
ka ndodhur brenda nesh. Për ne, fëmijët e rritur mes viteve '60 - '70,
shpërthimi i atyre fuçi vrau guximin, ëndrrën për të thyer kufijtë. Prania e
atyre vrau edhe dëshirën për të shkuar më tej. Ato fuçi na bënë të njohur se
kufizimet duheshin njohur dhe madje respektuar, si të qenkëshin të drejtat e
njeriut. Nga ato fuçi, që lundronin në heshtje, të kapura fort pas fundit të
detit, na mësuan fjalët "mos guxo!"Asgjë nuk i ngjante Shqipërisë së
izoluar më shumë se ato fuçi.