Unë largohesha prej vetvetes,
por i pari njeri që takova në Q. Stalin
ishte Shpëtim Gina.(2)
Limbo
Në
pranverë të vitit 2007, në një sallë të vogël njëqindvendëshe të Teatrit
Kombëtar në Tiranë, luhet premierë absolute dhe vetëm për një natë, drama Pesha
e paqes[3]. Autori është Shpëtim Gina.
Emri
i Shpëtim Ginës ishte mbuluar në harresë dhe ajo premierë përmendi
bashkëpunëtorët e magjepsur nga puna e një dramaturgu të ri në vitet
shtatëdhjetë, veprat e të cilit i kishin kaluar dorë më dorë, madje i kishin
ruajtur pas vdekjes së tij pa dijeninë e familjes.
Regjisori
Viktor Gjika, një pionier i kinemasë shqiptare, i dorëzoi familjes Gina asaj
vere të 2007-ës, dramën “Shtëpia Nr. 1961”. Autori, qysh kur e kishte
nxjerrë nga duart, ia kish dhënë mikut për ta lexuar. Ashtu si Pesha e
paqes ose Akuzë kishte dalë në dritë nga aktori
Minella Borova, i cili e ruante prej viteve ‘70. Kur Akuzë u
përball me skenën, publiku e pa veten në pozitën e atij që mbërrin kur festa ka
mbaruar. Prezantimi pas çerek shekulli me Shpëtim Ginën linte të kuptohej se
ai, edhe pse jo njohës i kultivuar i teknikës dramaturgjike, ndërton një
arkitekturë teksti të vetën që forcën e ka në dialogët e dendur dhe të tendosur
psikologjikë, në shthurjen e monotonisë së rrëfimit teatral, në kapërcimet e befta
nga skenat e vogla të realitetit konkret në ato të mëdhatë, të botës së
mendimit abstrakt dhe asocasioneve, një procedim jo i zakontë për dramën
shqiptare të realizmit socialist.
Të
nesërmen publiku priste ta ridëgjonte këtë tekst të tjetërllojtë në sallën e
vogël të Teatrit Kombëtar, kur aktori i personazhit të ushtarit (ushtarin e
luftës në askund do ta hasnim më vonë në dy dramat më të plota që ka lënë
Gina), doli në skenë i veshur me kapotë dhe njoftoi se ai dhe kolegët e kanë
bojkotuar shfaqjen për mosmarrëveshje financiare me regjisorin.
Pagëzimi
i Ginës u la në mes për motive banale. E njëjta gjë, por për shkak të censurës,
kishte ndodhur më 1972-shin. Puna për dramën “Armiqtë” të cilën Mihal
Luarasi po e përgatiste për premierë në skenën e Teatrit Kombëtar u ndërpre si
“vepër moderniste”[4].
Më
1972 Shpëtim Gina kryen studimet për Gazetari dhe fillon punë në
Radio-Televizion, si skenarist në Redaksinë e Kulturës. Atë vit realizon me
regjisorin Mevlan Shanaj dhe operatorin Pali Kuke dokumentarin “Berati”,
i shfaqur për ekipin e TVSH-së, por jo edhe për publikun. “Berati u
ndërpre dhe për këtë na çuan deri në Plenumin IV. E gjithë aroma e Beratit, si
xhirohej, si flitej, ishte ndryshe dhe, për rrjedhojë, i shtyu aparatçikët për
të cilët mendonim se nuk mund ta lexonin metaforën apo elipsën në atë film, ta
ndalonin. Në fakt ata i lexuan këto tek Berati.”[5]
Të
tre punuan për dokumentarët artistikë mbi qytetet e Korçës dhe Kukësit.
Kuke
i ka lexuar dramat e Ginës në kohën kur janë shkruar dhe dëshmon se ato nuk
janë aspak të errëta, siç mund të mendohet. “Ky çun, në një kohë kur shteti
që kishte vendosur telin me gjemba nuk lejonte qarkullimin e modernistëve, dhe
Shpëtimi s’i njihte modernistët, ai shkruante si një modernist.”[6]
Nga
të dhënat del se Gina adhuronte Dostojevskin[7], pëlqente Heminguejin,
lexonte Elyarin, Aragonin, Jevtushenkon, (Gina nuk njihte ndonjë gjuhë të huaj)
por ishte vonë të thuash se ai u ndikua nga këta dhe të tjerë. Faktin që ai
lëvroi, pas poezisë[8], vetëm dramën, kolegu e komenton si një
ambicje për të kërkuar në një shteg të pashkelur[9].
Për
të gjitha këto, vepra e Ginës ngjallte kurreshtje në rrethin e artistëve në
Tiranën e viteve ’70. Kishte shkruar Një në katër dashuri[10], Shtëpia
nr. 1961, Akuzë, Armiqtë, dhe kishte në dorë Venema, e
papërfunduar për shkak të vdekjes së papritur.
Regjisori
Viktor Gjika ishte lexues i Ginës. “Nuk them që dramat e tij ishin të
përsosura, por kërkimet brenda tyre ishin tejet interesante sidomos për kohën.”[11] Dramën
“Shtëpia Nr. 1961” Shpëtimi ia kishte dhënë me dorën e tij. “Kishte nevojë
për ta përpunuar. Por ndodhi ajo që ndodhi. Lajmin për vdekjen e tij e
përjetova si një fatkeqësi totale. Dramat e Shpëtimit duken të errëta, por ato
kanë një gjuhë të nëndheshme. E tillë është Shtëpia Nr. 1961. Por
ajo që më ka pëlqyer më shumë është Akuzë. Të bën përshtypje
kurajoja e një djali kaq të ri. Për mua mbeti një talent që fatkeqësisht nuk e
arriti plotësisht atë që kërkonte. S’mundi.”[12]
Gjika
nuk bie plotësisht dakord me opinionin që mendimi dhe filozofia e dramave të
Shpëtim Ginës bien ndesh me frymën e regjimit komunist. “S’mund të thuhet
plotësisht kjo. Ai e kishte më tepër si kërkesë ndaj artit dhe jo ndaj
marrëzive të së përditshmes sonë. Përfundimisht them se edhe aty ku Shpëtim
Gina arriti me artin e tij, për mua është shumë. Ajo që të godet në atë që
krijoi është alegoria, sepse ky djalë donte të mbërrinte tek e vërteta e madhe.
Nuk është çështja këtu as ta mbivlerësojmë, po as ta nënvlerësojmë duke mos e
botuar. Vepra e Shpëtim Ginës ka nevojë të redaktohet nga dikush që e do këtë
autor”[13].
Nga
shënimet e mbetur në dorëshkrim të Shpëtim Ginës, - që ruhen nga e motra, Mira,
- nuk mund të rindërtosh as dhe një gjysmë drame. Por konceptet, strukturat,
skicat dhe përshkrimet e linjave dramatike, e personazheve, situatave me
dialogë të plotë, e vendit dhe kohës ndihmojnë për të kuptuar busullën
dramaturgjike të një të riu në kohën e kaosit dhe mishmashit ideologjik në
kulturë e arte. Mes të tjerash, në këto fletë shkruhet një skicë ndoshta për
dramë: “Jeta e një aktoreje e mbyllur në një dhomë në Gjirokastër. Dashuritë
e saj. Monologu shoqërohet me veprimin”.
Shënimet
janë përzier me fletoret e hartimit të vitit 1967. Nëse ka gjë që duhet marrë
seriozisht në ato radhë është ndikimi i helmit ideologjik që servirej si një
pjatë e ftohtë në menytë e programeve arsimore. Shpëtimi 16-vjeçar, gjimnazist
në Qytetin Stalin, përshkruan heronj si Adem Reka, që nuk vdesin kurrë,
përshkruan heroizmin e një naftëtari dhe sekretarin pranë aksidentit që mban
shtrënguar në duar teserën e Partisë.
Po
të duam t’i kërkojmë në të ardhmen këto gjurmë të hershme të indoktrinimit,
mund t’i gjejmë tek “Zema”. Shënimet tregojnë për një projekt drame me
synim vënien në skenë. Themi për t’u vënë në skenë, sepse ka
menduar aktor protagonist Sandër Prosin për rolin e Vedat Kazadesë. Ky është
ndërtues, i biri i një gurëgdhendësi të vjetër, dikur luftëtar, Jaho Kazadeja.
Familja e Injac Mesarejës është gjithashtu protagoniste. Shtëpia e tyre është
shkatërruar nga lufta.
Janë
edhe dy të huaj që kërkojnë të thellojnë fatkeqësinë e njerëzve që i ka zënë
tërmeti. Grigor Zastreha, rus, ndërtues.
Shpëtim
Gina ka dhënë një skicë-ide për katër skenat e dramës. Thelbi i konfliktit
është prishja e marrëdhënieve Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, të cilën Gina e
rimerr tek Shtëpia nr. 1961.
Shkruan:
“Akuzat dhe lufta ideologjike e politike midis partive dhe qeverive tona të
jepet në debatet-dialogjet midis Vedat Kazadesë dhe Grigor Zastreha... Të
paraqiten në formë digresioni dialogë politikë”.
Përshkrimi
i dalogëve politikë është në stilin e realizmit socialist, opozicioni i
karaktereve gjithashtu. Gina u është referuar disa raporteve koncize për “gjendjen
e Kampeve të pas LDB, çështjen e kufijve dhe krijimin e vendeve të demokracive
popullore dhe lufta e tyre kundër ndërhyrjeve imperialiste. Demokracia në
esencë është formë e diktaturës së proletariatit plus që përcaktoi karakterin e
luftës nacional- çlirimtare në vendet e Evropës Lindore. U krijua premisë për
fitoren e revolucionit socialist në këto vende”.
Për
linjat dramatike ai mendon këtë operacion:
“-
Të individualizohet reagimi i personazheve të thjeshtë
- Të thuhen qartë pikësynimet e revizionistëve –
reagimi i njerëzve tanë
- Vijnë me idenë që të na qytetërojnë
- Në planet e qytetit (ashtu si e duan ata – të futin
degjenerimin moral)
- Vedat Kazadeja – udhëheqës konkret jo figurë simbol
- Rusi është i orientuar – (përçmimi ndaj popullit si
turmë) – Shqipëria si pengesë në planet që ka revizionizmi – kështu duhet
Plus idetë e Plenumit të Katërt:
- Lufta jonë në plan ndërkombëtar
- Vigjilenca
- Të shihet mundësia e futjes së çështjes së Teme
Sejkos, ose ndonjë agjenti dhe grupi tjetër agjentural revizionisto-imperialist”.
* Fragment
nga punimi “Letërsi(a) shqipe pa lexuesin e parë. Rasti i tre autorëve:
Kasëm Trebeshina, Jamarbër Marko, Shpëtim Gina”.
[2] Shkruar
midis fletëve bosh në një fletore të dorëshkrimeve.
[3] Regjisori
nga Korça, Llazi Sërbo, e quan ringjallje të autorit me premierën e dramës, e
cila, në origjinal, mban titullin Akuzë.
[4] Nga
biseda në gusht 2011 me Mihal Luarasin. Regjisor i Festivalit të 11-të të
Këngës, pas të cilit u ‚zbulua‘ i ashtuquajturi grup armiqësor në kulturë dhe
arte, dhe regjisor i disa spektakleve teatrale të ndaluara në proces pune, ndër
to “Armiqtë” e Shpëtim Ginës. Luarasi u dënua me burg. U kthye në skenë
pas viteve '90.
[5] Gazeta
Shekulli - Nr. 2019, 15 gusht 2007, f. 14 – 15, Diabolizmi komunist në
vitin 1961: homazh shkrimtarit Shpëtim Gina, Elsa Demo
[6] Po
aty
[7] Në
dorëshkrimet e Ginës rrinin disa fletë të daktilografuara nga Shënime
nga shtëpia e të vdekurve. Çezar Kurti, mik dhe kunat i Ginës, e kishte
përkthyer nga rusishtja këtë vepër të Dostojevskit qysh në vitet '70.
[8] Një
sërë poezish të rinisë së parë të autorit ndodhen në arkivën e dorëshkrimeve që
ruan familja. Tani për tani vëmendja jonë është tek Gina dramaturg.
[9] Po
aty.
[10] Drama
e parë e Shpëtim Ginës, e prezantuar në Institutin e Lartë të Arteve më 1971,
për t’u punuar si punë diplome nga studentët e dramës. Familja e deklaron të
humbur.
[11] Po
aty.
[12] Gazeta
Shekulli - Nr. 2019, 15 gusht 2007, f. 14-15, cit.
[13] Po
aty